LEED v5 ve Soğutucu Akışkanlar: Sürdürülebilir Bina Tasarımında Yeni Dönem

Soğutucu akışkanlar, modern binaların vazgeçilmez HVAC sistemlerinin temel bileşenleri arasında yer alır. Ancak bu maddelerin çevresel etkileri, özellikle iklim değişikliği ve ozon tabakasının incelmesi bağlamında oldukça kritik bir öneme sahiptir. LEED Yeşil Bina Sertifikasyon Sistemi, 5. versiyonuyla (v5) birlikte bu konuya daha da bütüncül ve iddialı bir şekilde yaklaşmaktadır.

Soğutucu akışkanlar, ısıyı bir yerden başka bir yere taşımak için kullanılan kimyasal maddelerdir.

Soğutucu Akışkan Nedir?

Soğutucu akışkanlar, ısıyı bir yerden başka bir yere taşımak için kullanılan kimyasal maddelerdir. Klima, soğutma ve ısı pompası sistemlerinde; ısının iç ortamdan dış ortama veya tam tersi yönlere transferinde görev alırlar.

Soğutucu akışkanlar, klima, soğutma ve ısı pompası sistemlerinde; ısının iç ortamdan dış ortama veya tam tersi yönlere transferinde görev alırlar.

Soğutucu Akışkanların Çevreye Etkileri

Bu maddelerin çevresel etkileri iki ana başlıkta toplanır:

1. Ozon Tüketme Potansiyeli (ODP – Ozone Depletion Potential): Halonlar ve CFC’ler gibi bazı eski nesil soğutucular, ozon tabakasını tahrip eder.

2. Küresel Isınma Potansiyeli (GWP – Global Warming Potential): CO₂ eşdeğeri üzerinden hesaplanan bu değer, bir gazın atmosferdeki ısınma etkisini tanımlar. HFC’ler gibi yeni nesil soğutucuların ODP’si sıfıra yakın olsa da GWP değerleri oldukça yüksektir.

Ozon Tabakası Nedir ve Neden Önemlidir?

Ozon tabakası, Dünya atmosferinin stratosferik kısmında yer alan, Güneş’ten gelen zararlı UV-B ışınlarını emen doğal bir kalkan görevi gören ozon (O₃) gazı yoğunluğudur. Bu tabaka zarar gördüğünde:

• Cilt kanseri riski artar,

• Tarım ürünleri zarar görür,

• Deniz ekosistemleri etkilenir.

CFC ve HCFC’ler gibi halokarbonlar, atmosferde uzun süre kalarak stratosfere ulaşır ve burada ozon moleküllerini parçalayarak bu doğal koruyucu tabakayı inceltir.

LEED v5’te Soğutucu Akışkanlara Yaklaşım

LEED v5’in enerji ve atmosfer kategorisinde iki temel başlık altında soğutucu yönetimi ele alınmıştır:

1. EAp5: Fundamental Refrigerant Management (Ön Koşul) 

Bu ön koşul, yüksek GWP değerine sahip soğutucuların kullanımını azaltmak ve sızıntıları minimize etmek amacıyla aşağıdaki yükümlülükleri getirir:

• Soğutucu envanteri hazırlanması: Kullanılan tüm sistemlerin GWP değerleri ile birlikte raporlanması.

• HCFC’lerin yeni ekipmanlarda kullanılmaması.

• GWP > 700 olan gazlara alternatiflerin tasarım aşamasında değerlendirilmesi.

• Sızdırmazlık testlerinin yapılması: Montaj sonrası vakum, basınç ve kaçak kontrolleri zorunludur.

2. EAc7: Enhanced Refrigerant Management (Kredi) 

Bu krediyle, proje ekipleri aşağıdaki yollardan biriyle 1-2 puan kazanabilir:

• Soğutucu kullanılmaması (1 puan).

• Düşük GWP’li soğutucu kullanımı (1–2 puan): Kullanılan sistemlerde ortalama GWP değerinin referans değerlerin %80 veya %50’si altında tutulması.

• Sızıntı oranlarının azaltılması.

• Gıda perakendecileri için GreenChill sertifikasyonu.

Sürdürülebilir Soğutucu Yönetimi Neden Önemlidir?

Sadece ABD’de binalarda kullanılan HVAC sistemlerinden kaynaklı soğutucu sızıntılarının, yılda milyonlarca metrik ton CO₂ eşdeğeri sera gazı salımına neden olduğu bilinmektedir. LEED v5, bu etkilerin önüne geçmek için:

• Tasarım aşamasından itibaren analiz yapılmasını,

• Alternatif düşük GWP’li akışkanların tercih edilmesini,

• İzleme ve bakım süreçlerinin standartlaştırılmasını zorunlu kılmaktadır.

Geleceğe Yönelik Adımlar

LEED v5’in soğutucu yönetimi stratejileri, bina sektörünü yalnızca enerji verimliliği değil, iklim değişikliğini önleme ekseninde de şekillendirmeye odaklanmaktadır. Bu yaklaşım, dekarbonizasyon hedeflerinin parçası olarak, hem karbon ayak izinin azaltılmasına hem de çevresel korumaya katkı sağlar.

Soğutucu akışkan içeren HVAC sistemlerinde yıllık kaçak oranı, sistemin tasarımı, montaj kalitesi ve bakım düzeyine bağlı olarak değişmekle birlikte, ortalama olarak %10 ila %20 arasında seyretmektedir. EPA (ABD Çevre Koruma Ajansı) verilerine göre bu oran ticari binalarda %25’e kadar çıkabilmektedir. Bu oranlar, sistem kapasitesine göre yılda onlarca kilograma denk gelmekte ve binlerce kilogram CO₂ eşdeğeri sera gazı emisyonuna neden olmaktadır. LEED v5 bu sorunu, sistematik sızdırmazlık kontrolü ve düşük GWP’li alternatiflerin kullanımını teşvik ederek ele almaktadır.

Dünyada Bina Ruhsatı İçin Soğutucu Akışkan Standartları

Birçok ülkede bina ruhsatı almak için soğutucu akışkanlarla ilgili belirli standartlara uyum zorunludur. Örneğin ABD’de 2024 IMC (International Mechanical Code) ve IFC (International Fire Code), A2L sınıfı (düşük yanıcılık) soğutucu gaz kullanan sistemlerde; basınçlı ve kaçak riski taşıyan boru hatlarının yangına dayanıklı şaftlarda yer alması, mekanik/natürel havalandırma sağlanması ve dedektör kurulması gibi şartlar içeriyor. Ayrıca California eyaletinde 1 Temmuz 2024 itibarıyla A2L akışkanların kullanımı, CSA, ASHRAE 15/34 ve ANSI kodlarına uygunluğu zorunluluk haline gelmiş durumda. Bu standartlar, hem kullanıcı güvenliğini hem de çevreyi korumayı hedefliyor.

Türkiye’de Yapı Normlarında Soğutucu Akışkan Durumu

Türkiye’de Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği’nde soğutucu akışkanlara ilişkin doğrudan bir gereklilik yer almamaktadır; daha çok boruların yalıtımı ve yoğuşmayı önleyici tedbirler tanımlanmıştır . Ayrıca, “Basınçlı Ekipmanlar Yönetmeliği (2014/68/AB)” kapsamında soğutma bataryalarına uygunluk zorunluluğu getirilmiş, ancak içerik bakımından bir akışkan standardı değil, daha çok ekipman güvenliğiyle ilgilidir. Dolayısıyla, Türkiye’de soğutucu akışkanlar doğrudan ele alınmasa da, bina izin süreçlerinde enerji performansı, yalıtım ve sistem güvenliği esas alınmaktadır.

ABD ve AB’de Soğutucu Akışkan Yönetmelikleri

• ABD (EPA Clean Air Act, Section 608): Tüm HVAC teknikerleri sertifikalı olmalı, sistemlerdeki sızıntılar limit aşarsa (20 %+ yıllık) 30 gün içinde onarılmalı. A2L sınıfı yeni nesil akışkanlar için IMC, IBC ve IFC kodları adapte edilmektedir.

• AIM Act (2020): HFC üretim ve tüketimini 2022–2036 arasında %85 oranında azaltma hedefi belirlenmiştir; bu kapsamda R‑410A gibi yüksek GWP’li akışkanların kullanımına sınırlamalar getirilmiştir.

• AB (EN 378, ISO 5149): Soğutucu akışkan sınıflandırması, basınçlı sistemleri, sızıntı önleme ve bakım gerektiren kapsamlı standart içerir; bataryalar, vanalar ve sistem bileşenlerinin bu yönetmeliklere uygun olması zorunludur.

• ABD eyaletleri (İllinois, California vb.): A2L sınıfı düşük yanıcılık akışkanlarda şaft koruma, dedektör ve havalandırma şartı gibi ilave bina kodları zorunludur.

Soğutucu akışkanlar bina işletme giderlerinde önemli yer tutarlar.

Ofis Binasında İşletme Aşamasında Soğutucu Akışkan Maliyeti

Bir ofis binasında, soğutucu sızıntıları yıllık CO₂ eşdeğeriyle ciddi bir mali yük doğurur. Örneğin 50‑100 lb (≈23‑45 kg) akışkan içeren sistemde EPA gereği sızıntı oranı %10’u aşarsa, onarım ve test masrafları 3.000–5.000 USD aralığına çıkabilir. Ayrıca, A2L sistemlerine dönüşüme yönelik ekstra donanım (şaft havalandırma, dedektör, sertifikalı tekniker) kurulumu ile ilk yatırım maliyetinde %20+ artış beklenmekte. Bu da orta büyüklükte bir ofis için yıllık işletme maliyetine 5–10 bin dolar arasında ek yük anlamına gelebilir. Bu nedenle soğutucu akışkanları optimize edilmemiş binalar yüksek bir işletme gideri ile karşı karşıya kalırlar.

Kaynakça:

• U.S. Green Building Council, LEED v5 Reference Guide for Building Design and Construction, April 2025 Edition.

• EAp5: Fundamental Refrigerant Management, [LEED v5].

• EAc7: Enhanced Refrigerant Management, [LEED v5].

• ASHRAE 90.1 ve ilgili yönetmelikler.

• IPCC, Climate Change Assessment Reports.

• UNEP Ozon Sekretaryası, Ozone and Climate Protection Guidelines.