Kubuqi Çölü’nün Ormana Dönüştürülme Projesi:Çin’in “Çöl Yeşil Ekonomi Laboratuvarı”ndan Dünyaya Dersler

1. Giriş: Projenin Kısa Tarihi

Kubuqi Çölü, Çin’in İç Moğolistan Özerk Bölgesi’nde, Ordos Havzası içinde yer alan ve yaklaşık 18.600 km² büyüklüğüyle ülkenin yedinci büyük çölü olarak tanımlanıyor. Yüzyıllar boyunca aşırı otlatma, odun kesimi ve iklimsel baskılar nedeniyle ilerleyen çölleşme, Pekin ve Tianjin’e uzanan şiddetli toz fırtınalarının üç ana kaynağından biri hâline gelmişti.

Bu fotoğraf, Kubuqi Çölü’nde uygulanan geniş ölçekli ekolojik restorasyon çalışmalarının yeşil bir arazi mozaiğine nasıl dönüştüğünü gösteren etkileyici bir örnektir. Kum tepelerinin hemen kıyısında gelişen bu bitki örtüsü, doğru tür seçimi, su yönetimi ve entegre çöl ekonomisi yaklaşımının somut çıktısını ortaya koyar. Bölge, bugün hem ekolojik direnç kazanan hem de yerel kalkınmayı destekleyen bütüncül bir yeşil altyapı laboratuvarı niteliğindedir.

1980’lerin sonunda manzara oldukça karanlıktı:

• Çöle komşu köyler yoksulluk döngüsüne sıkışmış,

• Ulaşım yolları kumla kapanıyor,

• Çölleşme ülkenin ekonomik ve ekolojik güvenliğini tehdit ediyordu.

Bu koşullar altında 1988’de Elion Resources Group (bugünkü Elion Group) adıyla özel bir şirket doğrudan Kubuqi Çölü’nde ekolojik restorasyon çalışmalarına başladı. Başlangıç motivasyonu, aslında oldukça pragmatikti: Tuz üretimini ve lojistik rotasını korumak. Ancak zamanla bu küçük ölçekli müdahale, Çin hükümeti, yerel yönetimler, uluslararası kuruluşlar (UNEP, UNCCD, ADB) ve özel sektör ortaklığında büyük bir ekosistem restorasyonu ve “çöl yeşil ekonomisi” pilot projesine dönüştü.

Bu uydu karşılaştırması, Kubuqi Çölü’nde 2000–2016 döneminde gerçekleştirilen ekolojik restorasyonun arazi örtüsünü nasıl dönüştürdüğünü açık biçimde ortaya koymaktadır. 2000 yılı görüntüsünde geniş kum kütleleri hâkimken, 2016 yılı görüntüsünde yer yer sürekli bitki örtüsü, tarımsal mozaikler ve stabilize olmuş yüzeyler belirgin biçimde görülmektedir. Bu değişim, uzun vadeli ağaçlandırma, kum sabitleme ve entegre su yönetimi uygulamalarının bölgesel ölçekte yarattığı somut ekolojik iyileşmenin güçlü bir göstergesidir.

Bugün Kubuqi projesi, Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) ve Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi (UNCCD) tarafından “Kubuqi Modeli” olarak anılan, çölleşme ile mücadelede dünya çapında referans gösterilen bir örnek konumunda.

UNEP ve bölgesel kurumların değerlendirmelerine göre, ekolojik restorasyonun ilk aşamalarında yaklaşık 382 milyon ABD doları düzeyinde bir yatırım gerçekleştirilmiş, 2015–2019 döneminde ise güneş enerjisi ve kum sabitleme çalışmalarını kapsayan ek uygulamalar için yaklaşık 5 milyar RMB (yaklaşık 775 milyon ABD doları) tutarında bir bütçe ayrılmıştır. Bu veriler birlikte değerlendirildiğinde, Kubuqi restorasyonunun bugüne kadarki toplam finansman hacminin yaklaşık 0,4–0,8 milyar ABD doları aralığında seyrettiği anlaşılmaktadır.

Projenin Fikir Babası: Wang Wenbiao

Wang Wenbiao, bu projedeki liderliği nedeniyle Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi (UNCCD) tarafından 2013 yılında “Global Dryland Champion” ödülüne layık görülmüştür.

Wang Wenbiao, 1988 yılında İşletmeyi devraldığı Elion Group (eski adıyla Hangjinqi Tuz Fabrikası) bünyesinde, Kubuqi Çölü’nde çölleşme ile mücadele çalışmalarını başlatan girişimci olarak tanımlanmaktadır. 

Yerel olarak Kubuqi doğumlu olan Wang, “çölü yeşil bir oazise dönüştürme” misyonunu benimsediğini şöyle ifade etmiştir: “çölüm kum değil, can olan bir toprak olsun” şeklinde dile getirdiği söylemleri ile dikkat çekmiştir. 

Çölüm kum değil, can olan bir toprak olsun.

Ayrıca Wang Wenbiao, bu projedeki liderliği nedeniyle Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi (UNCCD) tarafından 2013 yılında “Global Dryland Champion” ödülüne layık görülmüştür. 

2. Projenin Amaçları, Planlanan Faydaları

Kubuqi ekolojik restorasyon projesi çok katmanlı amaçlar üzerine kuruludur. UNEP’in “Desert Green Economy Pilot Initiative” olarak tanımladığı bu çalışma, dört ana hedef ekseninde okunabilir:

1. Ekolojik Hedefler

   • Çölleşmenin ilerlemesini durdurmak ve tersine çevirmek,

   • Toz ve kum fırtınalarının sıklığını ve şiddetini azaltmak,

   • Yerel biyolojik çeşitliliği ve toprak-su dengesini kademeli olarak iyileştirmek.

   
   

2. Sosyo-ekonomik Hedefler

   • Bölgedeki köylü ve göçebe toplulukları yoksulluk sınırının üzerine taşımak,

   • Çölden kaynaklanan ekonomik faaliyetleri (tıbbi bitkiler, hayvancılık, turizm, yenilenebilir enerji) geliştirmek,

   • Kırsal istihdamı artırmak ve genç nüfusun kentlere zorunlu göçünü azaltmak.

   
   

3. İklim ve Kaynak Yönetimi Hedefleri

   • Karbon yutağı yaratmak ve ulusal iklim taahhütlerine katkı sağlamak,

   • Arazi bozulumunu dengeleyecek (LDN) bir “net kazanç” yaklaşımını sahada test etmek,

   • Su ve toprak yönetiminde yenilikçi çözümler geliştirmek.

   
   

4. Yönetişim ve İş Modeli Hedefleri

   • Devlet–özel sektör–toplum ortaklığına dayalı bir çöl yeşil ekonomisi modeli tasarlamak,

   • Yeşil finans, ekosistem hizmetleri değeri (GEP) ve ekolojik tazmin mekanizmalarını pratikte sınamak.

“Şaşırtıcı” veriler bu hedeflerin ölçülebilir çıktıya dönüştüğünü gösteriyor:

• Kubuqi Çölü’nde bugüne kadar yaklaşık 6.000 km² alanın yeşillendirildiği ve bu alanlarda bitki örtüsü yoğunluğunun (vejetasyon oranı) %53’e kadar ulaştığı, orman örtüsünün ise %15,7’ye yükseldiği raporlanıyor.

• Proje kapsamında geliştirilen çöl ekonomisi faaliyetleri toplamda 500 milyar yuanın (yaklaşık 70 milyar USD)üzerinde ekonomik değer yaratmış durumda.

• Çalışmaların 100.000’den fazla insanı yoksulluktan çıkardığı ve bölgedeki hane gelirlerini radikal biçimde iyileştirdiği ifade ediliyor.

• UNEP’e atıf yapan bazı değerlendirmelere göre Kubuqi’deki ekolojik restorasyonun bugüne kadar 15,4 milyon ton CO₂ emisyonunu önlediği, yaklaşık 18,3 milyon ton oksijen üretimi sağladığı ve buna bağlı yıllık ekosistem hizmet değerinin 12 milyar yuan düzeyine ulaştığı tahmin ediliyor.

Bu veriler, Kubuqi’nin sadece bir “ağaç dikme kampanyası” değil, aynı zamanda bütünsel bir iklim, arazi ve kalkınma politikası laboratuvarı olduğunu gösteriyor.

Bu fotoğraf, Kubuqi Çölü’nde kumun hareketini durdurmak için kullanılan geleneksel “saman kareleme” (straw checkerboard) yönteminin geniş ölçekli uygulamasını göstermektedir. Kare biçiminde yerleştirilen organik bariyerler, rüzgâr hızını düşürerek yüzey stabilitesini artırır ve bitkilerin tutunması için gerekli mikro ortamı oluşturur. Bu altyapı sayesinde bölgede ağaçlandırma ve doğal bitki gelişimi mümkün hâle gelerek ekolojik restorasyonun ilk ve en kritik aşaması tamamlanır.

3. Projenin Teknolojisi

Kubuqi Modeli’nin en dikkat çekici yönlerinden biri, klasik biyoteknik önlemleri, ileri teknoloji ve yeşil ekonomiyi aynı çerçevede birleştirmesi. Kullanılan başlıca teknolojik ve ekolojik araçları şöyle özetleyebiliriz:

1. Mekanik ve Biyo-fiziksel Kum Kontrolü

   • “Saman kareleme” (straw checkerboard) ve benzeri ızgara sistemleri ile kum tepeleri sabitleniyor.

   • Rüzgâr yönü ve hızına göre tasarlanan bariyerler, toz ve kumun taşınmasını azaltıyor.

   • Mikro-topografya manipülasyonları (bal peteği çukurlar, kontur hendekler) suyun yüzeyde kısa süreli tutulmasını sağlıyor.

   
   

2. Uygun Tür Seçimi ve Ekolojik Tasarım

   • Kendi kendini yenileyebilen, derin köklü, kuraklığa dayanıklı yerli türler (örneğin bazı halofit ve çalı türleri, deniz iğdesi / sea buckthorn vb.) tercih ediliyor.

   • İlk aşamada çalı ve ot formunda bitkilerle “ön koridor” oluşturuluyor, ardından belli noktalarda ağaçlandırma yapılıyor. Böylece tek katmanlı kırılgan monokültür yerine çok katmanlı bir bitki örtüsü kurgulanmaya çalışılıyor.

   
   

3. Su Yönetimi ve Mikro-İklim Mühendisliği

   • Düşük debili damla sulama sistemleri, tuzluluk kontrolü ve buharlaşma kayıplarını minimize resmeden malç uygulamaları ile birlikte kullanılıyor.

   • Toprak neminin gerçek zamanlı izlenmesiyle sulama kararları optimize ediliyor.

   • Göl ve sulak alan restorasyonları, yerel mikro iklim üzerinde nem ve sıcaklık açısından kademeli iyileşme sağlıyor.

   
   

4. Yenilenebilir Enerji Entegrasyonu (PV + Rüzgâr + Ekosistem)

   • Kubuqi, aynı zamanda Çin’in büyük ölçekli güneş ve rüzgâr enerji üslerinden biri.

   • Çöle yerleştirilen 2 GW’lık PV projesi, kum yüzeyini kısmen gölgeliyor; panel altlarında oluşan mikro iklim sayesinde çalı ve ot türleri daha az buharlaşma ile büyüyebiliyor.

   • PV santrallerinin yıllık 500 milyon kWh’ın üzerinde elektrik üretimiyle hem şebekeye düşük karbonlu enerji sağladığı hem de yerel topluluklara kira, istihdam ve gelir akışı yarattığı belirtiliyor.

   
   

5. Dijital İzleme ve GEP Hesaplama

   • Uzaktan algılama ve uydu görüntüleriyle bitki örtüsü, toprak nemi ve arazi kullanım değişimlerinin sürekli takibi,

   • Ekosistem hizmet değerinin parasal ifadesi için Gross Ecosystem Product (GEP) hesaplamaları ve bu hesaplamalara dayalı ekolojik tazmin mekanizmaları.

Bu fotoğraf, Kubuqi Çölü’nde uygulanan agro-fotovoltaik modelin nasıl çalıştığını ve güneş panelleri altında tarımsal üretimin eş zamanlı olarak yürütülebildiğini göstermektedir. Paneller, yüzey sıcaklığını düşürerek su kaybını azaltır ve bitkilerin büyümesi için daha elverişli bir mikro iklim oluşturur. Bu bütünleşik yaklaşım, hem düşük karbonlu enerji üretimini hem de yerel topluluklar için sürdürülebilir gelir kaynaklarını aynı anda destekleyen yenilikçi bir çöl yönetimi çözümüdür.

Bu bütünleşik teknoloji seti, projeyi sadece bir “ağaçlandırma kampanyası” olmaktan çıkarıp, tam anlamıyla entegre bir doğa-pozitif altyapı ve enerji projesi hâline getiriyor.

Bu hava fotoğrafı, Kubuqi Çölü’nde uygulanan “saman kareleme” tekniğinin kum yüzeyini nasıl istikrara kavuşturduğunu ve erken bitki yerleşimi için mikro alanlar oluşturduğunu göstermektedir. Izgara yapısı, rüzgâr hızını düşürerek kum hareketini sınırlar ve kuraklığa dayanıklı öncü bitkilerin tutunmasına imkân tanır. Bu aşama, ekolojik restorasyonun sonraki bitkilendirme ve vegetasyon yoğunlaşması süreçlerinin temelini oluşturan kritik bir ara fazdır.

4. Uygulama Safhaları

Projeyi kabaca üç safhada özetlemek mümkün:

1) Deneme ve Hayatta Kalma Aşaması (1988–2000)

• Elion’un kurucusu Wang Wenbiao’nun öncülüğünde, uzayıp giden kum tepeleri içinde tuz üretim yollarını korumaya dönük küçük ölçekli ağaçlandırma ve kum sabitleme denemeleri başladı.

• Hangi türlerin hayatta kalabildiği, hangi sulama ve bariyer kombinasyonlarının işe yaradığı, neredeyse “deneme yanılma” ile öğrenildi.

• İlk yıllarda fidanların büyük kısmı kurudu; bu dönem, projenin teknik öğrenme ve kurumsal kapasite inşa aşaması olarak görülebilir.

Bu hava fotoğrafı, Kubuqi ve çevresindeki çöl alanlarında uygulanan “güneş enerjisi + kum kontrolü” modelinin geniş ölçekli mekânsal etkisini göstermektedir. Güneş panelleri, hem düşük karbonlu enerji üretimini artırmakta hem de yüzeyi gölgelendirerek buharlaşmayı azaltıp bitki tutunmasına elverişli mikro iklimler oluşturarak çöl stabilizasyonuna katkı sağlamaktadır. Çin’in 2025 tarihli resmî duyurusuna göre bu yaklaşım, toplam 9.9 bin km²’den fazla çöl arazisinin restore edilmesine destek vererek kum tepelerini “yeşil enerji denizine” dönüştüren entegre bir iklim ve ekosistem çözümü haline gelmiştir.

2) Ölçeklenme ve Yeşil Ekonomi Kurgusu (2000–2013)

• 2000’li yıllarla birlikte, merkezi hükümetin Üç Kuzey Sığınak Kuşak Ormanı (Three-North Shelterbelt) gibi geniş ölçekli ağaçlandırma programları ve çölleşme ile mücadele politikaları devreye girdi. Kubuqi bu ulusal çerçevenin “pilot laboratuvarı” işlevini üstlendi.

• Elion, özel sektör yatırımları ile birlikte bankalar, kamu teşvikleri ve karbon-benzeri destek mekanizmalarını kullanarak büyük ölçekli ağaçlandırma, çalılandırma ve tarımsal üretim projeleri geliştirdi.

• Bu dönemde tıbbi bitki yetiştiriciliği (örneğin meyan kökü), hayvancılık, ekoturizm ve yenilenebilir enerjialanlarında çöl ekonomisi modelleri geliştirildi.

3) Uluslararasılaştırma ve PV Tabanlı Yeşil Ekonomi (2013–günümüz)

• 2007’den itibaren düzenlenen Kubuqi Uluslararası Çöl Forumu, projeyi küresel iklim ve çölleşme gündeminin görünür aktörlerinden biri hâline getirdi.

• UNEP’in 2015 tarihli Kubuqi değerlendirme raporu, projeyi resmen “Desert Green Economy Pilot Initiative”olarak sınıflandırdı.

• Beş Yıllık Plan döneminde (2021–2025), Kubuqi’de büyük ölçekli PV ve rüzgâr enerji üsleri kuruldu; bu üsler hem enerji üretimi hem de kum sabitleme aracı olarak kurgulandı.

• Aynı dönemde ekosistem hizmetlerinin parasal değerini hesaplayan GEP yaklaşımı, yeşil finans ve ekolojik tazmin modelleriyle birlikte uygulanmaya başlandı.

Bu fotoğraf, Kubuqi Çölü’nde kum stabilizasyonu için kullanılan modern ızgara sisteminin saha uygulamasını göstermektedir. Düzenli aralıklarla yerleştirilen bu bariyerler, rüzgârın yüzeydeki hızını azaltarak kumun yer değiştirmesini engeller ve bitki dikimi için gerekli mikro-toprak koşullarını oluşturur. Görsel, restorasyon sürecinin ilk adımında insan emeği ve mühendislik yaklaşımının nasıl bütünleştiğini çarpıcı biçimde ortaya koymaktadır.

Bugün gelinen noktada Kubuqi, hem ekolojik restorasyon sahası hem de yenilenebilir enerji ve yeşil ekonomi demonstrasyon alanı olarak konumlanıyor.

Sol taraftaki görüntü (a), Kubuqi Çölü’nde kum stabilizasyonunun ardından gerçekleştirilen erken dönem çalı dikim aşamasını gösterir; bitkiler henüz yeni tutunmakta ve ekosistem gelişiminin başlangıç safhası oluşmaktadır. Sağ taraftaki görüntü (b) ise birkaç yıl sonraki gelişim durumunu yansıtarak, artan bitki yoğunluğu, zenginleşen tür çeşitliliği ve yerleşik bir micro-habitat yapısının oluştuğunu ortaya koyar. Bu karşılaştırma, çöl restorasyonunda sabitlenen kum yüzeylerinin zaman içinde olgunlaşan ve kendi kendini sürdürebilen bir ekosisteme dönüşebildiğini somut biçimde göstermektedir.

Projedeki Güneş Enerjisi Sistemleri

PV sistemleri tarafından üretilen elektrik öncelikle bölgedeki sanayi parkları ve yerel elektrik şebekesi için doğrudan kullanılmaktadır; örneğin Junma Solar Power Station’nda üretilen enerji, “yakın sanayi parklarının elektrik talebine hizmet ederek kömürle çalışan santrallardan gelen üretimi önemli ölçüde azaltmaktadır.”  Ayrıca, bu projeler yalnızca enerji üretimiyle sınırlı kalmayıp, aynı zamanda restorasyon amaçlı olarak “çöl kumlarını sabitlemek, bitki örtüsünü yeniden oluşturmak ve agro-fotovoltaik uygulamalarla (örneğin fotovoltaik paneller altında yem bitkisi yetiştiriciliği) ortak kullanım sağlamak” üzere entegre edilmiştir. Kubuqi Çölü’nde kurulan PV (fotovoltaik) sistemlerinin proje kapsamında üç temel amacı bulunmaktadır:

1. Çöl Ekosistemini İyileştirme ve Kum Stabilizasyonu

PV panelleri kum yüzeyine gölge sağlayarak buharlaşmayı azaltır, yüzey sıcaklığını düşürür ve rüzgâr hızını kırarak kum hareketini sınırlar. Böylece, çölün yeniden bitki örtüsü kazanması için kritik olan nemli mikro-alanlar oluşur ve çalı, ot ve öncü türlerin tutunması kolaylaşır.

2. Yeşil Enerji Üretimi ve Bölgesel Elektrik Arzına Katkı

Kurulan büyük ölçekli güneş enerji santralleri, bölgedeki sanayi parkları ve yerleşimlerin elektrik ihtiyacını karşılayarak kömür ağırlıklı üretimin payını azaltır. Bu sayede hem karbon emisyonları düşer hem de çöl bölgesinin ekonomik değeri artar.

3. “Ekoloji + Ekonomi” Modeli ile Projenin Finansal Sürdürülebilirliğini Güçlendirme

PV yatırımları, restorasyon çalışmalarının kendi kendini finanse edebilir olmasını sağlar. Güneş enerjisinden elde edilen gelir, hem yeni ağaçlandırma ve bakım faaliyetlerini destekler hem de çöl ekonomisine yeni istihdam ve gelir kanalları ekler. Çin hükümetinin resmî açıklamalarında bu model, “çölü yeşil enerji denizine dönüştüren” ve projeyi uzun vadede ekonomik açıdan sürdürülebilir kılan temel mekanizma olarak tanımlanmaktadır.

5. Uygulamada Yaşanan Zorluklar

Kubuqi, her ne kadar “başarı öyküsü” olarak anlatılsa da, sahadaki uygulama ciddi teknik ve sosyal zorluklar içeriyor:

1. Aşırı Kuraklık ve Su Stresi

   • Bölge, düşük yağış (yıllık ~200–300 mm) ve yüksek buharlaşma oranlarının birleştiği yarı kurak bir iklimde bulunuyor; bu da fidan tutma oranlarını doğal olarak sınırlıyor.

   • Yakın tarihli hidrolojik çalışmalar, büyük ölçekli ekolojik restorasyonun bölgesel evapotranspirasyonu artırarak toplam karasal su depoları üzerinde baskı oluşturabileceğini ortaya koyuyor; bu, Kubuqi benzeri projelerde su yönetimi riskinin ne kadar kritik olduğunu gösteriyor.

   
   

2. Monokültür ve Tür Seçimi Tartışmaları

   • Bazı eleştirel değerlendirmeler, ekonomik değeri yüksek ve hızlı büyüyen türlere (örneğin hızlı büyüyen ağaç türleri) aşırı odaklanıldığında, su tüketimi yüksek monokültürlerin yerel, daha dayanıklı çöl bitkilerini geriletme riski taşıdığını vurguluyor.

   • Bu tür uygulamalar, kısa vadede “yeşil” görüntü üretse bile, uzun vadede toprağın yapısının bozulması ve su rejiminin daha kırılgan hâle gelmesi gibi sonuçlar doğurabiliyor.

   
   

3. Uzun Vadeli Bakım ve Finansal Sürdürülebilirlik

   • Kabuqi gibi projelerde temel risklerden biri “ilk dikim coşkusu” sonrasında bakım ve yenileme bütçelerinin sürdürülüp sürdürülemeyeceği.

   • Ağaçlandırma-temelli projelerde, özellikle 5–15 yıl arası dönemde bakım, budama, yeniden dikim, sulama ve koruma maliyetleri oldukça yüksek ve politik/ekonomik dalgalanmalardan etkilenmeye açık.

   
   

4. Toplumsal Boyutlar ve Adalet Soruları

   • Arazi kullanım hakları, mülkiyet yapısı, gelir paylaşımı ve göçebe toplulukların geleneksel yaşam biçimlerinin ne ölçüde korunduğu, projeye ilişkin önemli tartışma başlıkları arasında yer alıyor.

   • Kimi gözlemciler, “örnek model” anlatısının ardında kalan mikro ölçekli sosyal gerilimlere ve kırılganlıklara daha yakından bakılması gerektiğini savunuyor.

   
   

Özetle, Kubuqi projesi kendi ölçeğinde büyük başarılar üretirken, aynı zamanda çöl ekosistemlerinde ekolojik restorasyonun “yan etkilerini” ve sınırlarını tartışmaya açan bir vaka.

Kubuqi Projesinin Çöl Ekosistemine Olası Olumsuz Etkileri

Kubuqi Projesi her ne kadar küresel ölçekte övgü alan bir yeşil dönüşüm modeli olsa da, çöl ekosisteminin doğal süreçlerini yeniden şekillendirdiği için bazı kritik çevresel riskler barındırıyor. En çok tartışılan konulardan biri su bütçesi üzerindeki baskıdır. Büyük ölçekli ekolojik restorasyon, bölgenin doğal evapotranspirasyon dengesini değiştirerek çölün düşük yağış–yüksek buharlaşma karakterine kıyasla daha fazla su tüketen bir bitki örtüsü oluşturabilir. Yakın dönem hidrolojik çalışmalar, Kubuqi’deki yoğun ağaçlandırmanın yeraltı su seviyelerini düşürebildiğini, toprak nemini uzun vadede baskı altında tutabildiğini ve doğal çöl ekosistemlerinde gözlenen su tasarruflu bitki topluluklarının yerini daha yüksek su ihtiyacı olan türlere bırakabildiğini göstermektedir. Bu durum, restorasyonun kısa vadede “yeşil bir başarı” üretirken uzun vadede bölgesel su kıtlığını derinleştirebilecek potansiyel bir geri tepme etkisi yaratabileceğine işaret eder.

İkinci tartışmalı konu, biyolojik çeşitlilik ve ekolojik bütünlük üzerindeki etkilerdir. Kubuqi’de ekonomik değer üreten türlere odaklanan ağaçlandırma ve çalılandırma uygulamaları, bazı dönemlerde doğal çöl florasının homojenleşmesineve yerel, yüksek adaptasyonlu bitki türlerinin gölgede kalmasına neden olmuştur. Çöl ekosistemleri, düşük yoğunluklu, yavaş büyüyen ve suyu son derece verimli kullanan türlere dayanır; bu nedenle yoğun ve hızlı büyüyen bitki örtüsü, toprağın mineral dengesi, tohum yayılımı, toprak mikrobiyolojisi ve çöl omurgasız faunası üzerinde beklenmeyen baskılar oluşturabilir. Uzman incelemeleri, monokültür eğilimli plantasyonların toprak tuzluluğunu artırabileceğini, doğal kum hareketliliğini bozarak habitat bütünlüğünü zayıflatabileceğini ve çölün evrimsel olarak şekillendirdiği özgün ekosistem fonksiyonlarının kısmen kaybolmasına yol açabileceğini belirtmektedir. Bu nedenle Kubuqi deneyimi, büyük ölçekli restorasyonların ekolojik sınırlarını hatırlatan önemli bir teknik uyarı niteliğindedir.

Kubuqi’de gerçekleştirilen geniş ölçekli ağaçlandırma ve PV entegrasyonlu restorasyon çalışmaları, her ne kadar çölleşme kontrolünde önemli kazanımlar sunsa da ekolojik açıdan bazı riskler barındırmaktadır. En kritik sorun, su bütçesi üzerindeki baskıdır; yoğun bitki örtüsü ve hızlı büyüyen türler, doğal çöl ekosistemine kıyasla daha fazla su tüketerek yeraltı su seviyelerinin düşmesine ve toprak neminin azalmasına yol açabilir. İkinci önemli risk, biyoçeşitlilik kaybı ve habitat homojenleşmesidir; ekonomik değeri olan türlere ağırlık verilmesi, çölün kendi kendine adapte olmuş yerel bitki topluluklarını geri plana iterek doğal ekosistem dinamiklerini bozabilir. Ayrıca büyük ölçekli plantasyonlar ve altyapı müdahaleleri, doğal kum hareketliliğini ve toprak yapısını değiştirerek çöl ekosisteminin evrimsel olarak gelişmiş süreçlerini zayıflatabilir. Bu etkiler, proje başarısına rağmen Kubuqi’nin dikkatle yönetilmesi gereken ekolojik sınırlarını ortaya koymaktadır.

Bu hava fotoğrafı, Kubuqi Çölü’nde uygulanan kareleme yöntemiyle stabilize edilmiş kum yüzeylerinin zamanla nasıl bitki örtüsü kazandığını göstermektedir. Izgara yapısı içinde tutunan çalı ve ot türleri, rüzgâr erozyonunu azaltarak restorasyonun erken dönem ekosistem oluşumunu destekler. Görsel, müdahale edilen alan ile doğal gelişen bölgeler arasındaki farkı çarpıcı biçimde ortaya koyarak çöl restorasyonunun mekânsal etkisini vurgular.

6. Finansman ve Toplum Katılımı

Kubuqi’yi küresel anlamda ilginç kılan unsurlardan biri de finansman modeli ve toplum katılımının tasarımı.

1. Devlet–Özel Sektör Ortaklığı (PPP) ve Yeşil Finans

   • Elion, özel sektör yatırım kapasitesi ve risk iştahını; merkezi ve yerel hükümetlerin teşvikleri, vergi kolaylıkları ve altyapı yatırımları ile birleştiren bir PPP modeli kurguladı.

   • UNEP ve UNCCD çerçevesindeki uluslararası ortaklıklar, projeye hem itibar sermayesi hem de teknik know-how sağladı; bu da yeşil finansman kanallarına erişimi kolaylaştırdı.

   • Ekosistem hizmetlerinin parasal değeri (GEP), yerel yönetimlerin ve yatırımcıların restorasyon faaliyetlerini bir “maliyet” değil, “varlık” olarak görmesine yardımcı oldu.

   
   

2. Desert Green Economy: “Ekoloji + Ekonomi” Eşlenmesi

   • UNEP raporlarında Kubuqi, “çöl yeşil ekonomisi” kavramının sahadaki en somut örneklerinden biri olarak sunuluyor.

   • Meyan kökü ve benzeri tıbbi bitkiler, yem bitkileri, ekoturizm tesisleri ve yenilenebilir enerji yatırımları, arazi restorasyon masraflarının önemli bir kısmını telafi eden gelir kalemlerine dönüşmüş durumda.

   • Birleşmiş Milletler kayıtlarına göre, bu ekosistem temelli ekonomik faaliyetler yılda yaklaşık 12 milyar yuandüzeyinde ekosistem hizmet değeri üretiyor.

   
   

3. Toplum Katılımı ve Yoksulluğun Azaltılması

   • Yerel halk, ağaçlandırma ve bakım faaliyetlerinde iş gücü olarak değil, çoğu zaman sözleşmeli üretici ve paydaş olarak konumlandırılıyor; bazı projelerde arazi tahsisi ve gelir paylaşımı modelleri uygulanıyor.

   • Elion’un “Green Land Plan” programı ve devamındaki girişimler, yerel çiftçi ve çobanların, çöl restorasyonundan pay almalarını sağlayacak mekanizmalar içeriyor.

   • Sonuçta, proje alanında 100.000’den fazla insanın yoksulluktan çıkarıldığı ve orta gelir düzeyine yaklaştığı ifade ediliyor; bu çıktı, Kubuqi Modeli’nin “insan onuru” ve “geçim kaynakları” boyutunda da güçlü bir örnek oluşturduğunu gösteriyor.

   
   

Bu çerçevede Kubuqi, klasik hibeye dayalı çevre projelerinin ötesine geçerek, kendi kendini finanse edebilen, gelir üreten bir ekosistem restorasyonu modeli inşa etmeye çalışıyor.

Üstteki 2009 görüntüsü, Kubuqi Çölü’nde kum sabitleme çalışmalarının başlangıç aşamasını ve henüz bitki örtüsünün oluşmadığı erken müdahale dönemini göstermektedir. Alttaki 2022 görüntüsü ise aynı bölgenin aradan geçen 13 yıl içinde yoğun bir ormanlaşma ve ekosistem canlanması sürecinden geçerek yeşil bir peyzaja dönüştüğünü ortaya koyar. Bu iki görüntü birlikte, uzun soluklu restorasyon uygulamalarının çöl ekosistemlerinde yaratabileceği dramatik dönüşümün somut kanıtını sunmaktadır.

7. Projenin Öğrettikleri

Küresel sürdürülebilirlik perspektifinden bakıldığında, Kubuqi projesi birkaç kritik ders sunuyor:

1. Tek Başına Ağaç Dikmek Yetmiyor

   • Proje, çölleşme ile mücadelede sadece ağaçlandırmanın yeterli olmadığını; arazi planlaması, su yönetimi, mera yönetimi, enerji ve kalkınma politikalarının bir bütün olarak ele alınması gerektiğini gösteriyor.

   
   

2. Ekoloji ve Ekonomiyi Birlikte Tasarlamak Mümkün

   • Kubuqi Modeli, “önce çevre, sonra ekonomi” ya da tam tersi ikileminin ötesine geçiyor; ekolojik restorasyonun, doğru tasarlandığında ekonomik değer üretebileceğini kanıtlayan bir pilot alan.

   • Bu yaklaşım, özellikle karbon piyasaları, iklim uyumu finansmanı ve doğa-pozitif altyapı yatırımlarının hızla büyüdüğü bir dönemde, politika yapıcılar ve yatırımcılar için önemli bir referans.

   
   

3. Uzun Vadeli Taahhüt Şart

   • Kubuqi’nin yaklaşık 30+ yıla yayılan bir süreç olduğunu hatırlamak önemli: Kısa vadeli projelerle bu ölçek ve derinlikte dönüşüm yaratmak mümkün görünmüyor.

   
   

4. Veri, İzleme ve Eleştirel Bakış Olmazsa Olmaz

   • Su dengesi, ekosistem hizmetleri, biyolojik çeşitlilik ve sosyal etkilerin düzenli izlenmesi; projeyi sadece “başarı hikâyesi” retoriğine hapsolmaktan kurtarıyor.

   • Kubuqi’ye yönelik eleştiriler –özellikle su kullanımı ve tür seçimi konularında– benzer projelerin tasarımında dikkat edilmesi gereken “uyarı işaretleri” olarak okunmalı.

   
   

5. Modelin Transferi: Her Çöle Aynı Reçete Uygulanamaz

   • UNEP ve UNCCD, Kubuqi Modeli’ni referans gösterirken, her bölgenin hidrolojik, ekolojik, sosyo-kültürel bağlamının farklı olduğunun altını çiziyor; model “kopyala-yapıştır” değil, “esin kaynağı ve öğrenme alanı” olarak ele alınmalı.

Üstteki 2009 görüntüsü, Kubuqi Çölü’nde kum sabitleme çalışmalarının başlangıç aşamasını ve henüz bitki örtüsünün oluşmadığı erken müdahale dönemini göstermektedir. Alttaki 2022 görüntüsü ise aynı bölgenin aradan geçen 13 yıl içinde yoğun bir ormanlaşma ve ekosistem canlanması sürecinden geçerek yeşil bir peyzaja dönüştüğünü ortaya koyar. Bu iki görüntü birlikte, uzun soluklu restorasyon uygulamalarının çöl ekosistemlerinde yaratabileceği dramatik dönüşümün somut kanıtını sunmaktadır.

8. Sonuç: Başarı Öyküsü ve Açık Uçlar

“Çin, sadece 13 yıl içinde Kubuqi Çölü’nün %76’sını yeşillendirdi” şeklindeki sosyal medya söylemi teknik olarak abartılı ve tek başına doğrulanabilir görünmese de, projeye ilişkin daha sağlam kaynaklar, yaklaşık 6.000 km²’lik alanın yeşil ekosistemlere dönüştürüldüğünü ve bu dönüşümün hem ekolojik hem de sosyo-ekonomik açıdan olağanüstü etkiler yarattığını net biçimde ortaya koyuyor.

Bu fotoğraf, Kubuqi Çölü’nde gerçekleştirilen ekolojik restorasyon çalışmalarının su rejimi üzerinde yarattığı olumlu değişimi ve yeniden oluşan sulak alan ekosistemlerini göstermektedir. Kumul yüzeylerinde uygulanan stabilizasyon ve bitkilendirme süreçleri, yağışın toprak tarafından tutulmasını kolaylaştırarak küçük göletlerin ve bataklık benzeri mikro habitatların oluşmasına imkân tanır. Bu yeni su alanları, bölgedeki biyolojik çeşitliliğin artmasına ve çöl ekosisteminin iklimsel dayanıklılığının güçlenmesine önemli katkı sağlar.

Kubuqi bugün:

• Çölleşmenin durdurulmasının mümkün olduğunu,

• Doğru tasarlanmış bir modelle ekolojik restorasyonun yoksulluğu azaltabileceğini,

• Yenilenebilir enerji, ekosistem hizmetleri ve yerel kalkınmanın birbirini güçlendiren bir paket hâlinde kurgulanabileceğini,

• Ve tüm bunların, devlet, özel sektör ve toplumun birlikte hareket ettiği uzun soluklu bir yönetişim çerçevesi gerektirdiğini gösteriyor.

Bu çarpıcı hava fotoğrafı, Kubuqi Çölü’nde oluşan su birikintileri ve kumul adacıklarının birbirine geçtiği yeni morfolojiyi sergileyerek restorasyon sonrası gelişen özgün hidro-ekolojik yapıyı gözler önüne sermektedir. Kum tepelerinin arasında tutulan yağış ve yüzey suları, zamanla küçük lagünler ve mikro sulak alanlar oluşturarak bölgenin su döngüsünü belirgin biçimde iyileştirmiştir. Bu karmaşık mozaik yapı, çöl ekosisteminin yeniden canlanma kapasitesini artırırken bitki, kuş ve diğer canlı türleri için kritik habitatlar meydana getirir.

Bu nedenle Kubuqi, küresel ölçekte “doğa-pozitif büyüme” ve iklim dirençli kalkınma arayan ülkeler için yalnızca ilham verici bir hikâye değil; aynı zamanda dikkatli okunması, teknik derslerinin ve sınırlarının iyi anlaşılması gereken bir “açık hava laboratuvarı”.

Bu fotoğraf, Kubuqi Çölü’ndeki ekolojik restorasyon deneyiminin kent ölçeğinde nasıl entegre edilebildiğini gösteren gelişmiş bir yeşil altyapı örneğini yansıtmaktadır. Su kanalları, sulak alanlar ve çok katmanlı bitki örtüsünden oluşan peyzaj, ekosistem hizmetlerini güçlendirerek kentsel mikro iklimi iyileştirir ve biyolojik çeşitliliğe yaşam alanı sağlar. Bu tür doğa-bazlı tasarım yaklaşımları, çöl restorasyonunda elde edilen teknik birikimin sürdürülebilir şehircilik uygulamalarına aktarılabileceğini somut biçimde ortaya koymaktadır.

Kubuqi Çölü’nde yürütülen ekolojik restorasyon, yaklaşık 6.067 km²’lik bir alanın yeşil ekosistemlere dönüştürülmesini sağlayarak bölgesel çölleşme eğilimini tersine çevirmiştir. Proje, bugüne kadar 76 milyar ABD doları değerinde ekonomik çıktı üretmiş, 100.000’den fazla insanın geçim koşullarını iyileştirmiş ve toplam 530 farklı türün yeniden yaşam alanı bulduğu zengin bir biyolojik çeşitlilik oluşturmuştur. Bitki örtüsü oranının %53’e ulaşmasıyla ekosistem işlevleri güçlenmiş; yıllık kum fırtınası sayısı 1988’deki 50 olaydan 2016’da yalnızca 1 olaya düşmüş ve yıllık yağış miktarı 100 mm’nin altından 400 mm’nin üzerine çıkarak bölgenin mikro ikliminde çarpıcı iyileşmeler sağlanmıştır. Bu veriler, projenin hem ekolojik hem sosyo-ekonomik açıdan dikkate değer bir başarı örneği olduğunu göstermektedir.

9.Proje Türkiye İçin Bir Model Olabilir mi?

Türkiye’de Kubuqi ölçeğinde bir çölün tamamen yeşil ekosisteme dönüştürülmesi gibi çok büyük alanı kapsayan bir proje yapılmamıştır; çünkü Türkiye’de Çin’deki Kubuqi veya Taklamakan gibi geniş, aktif kum çölü sistemleri bulunmamaktadır. Ancak benzer amaçlara hizmet eden, arazi restorasyonu ve çölleşme ile mücadele odaklı, teknik olarak Kubuqi modeline yakın sayılabilecek çeşitli çalışmalar yürütülmüştür. Bunların başlıcaları şunlardır:

1. Konya Kapalı Havzası – Ağaçlandırma ve Tuz Gölü Havzası Rehabilitasyonu

Konya Ovası’nda aşırı yeraltı suyu çekimi ve iklim değişikliği nedeniyle çoraklaşan alanlarda Tarım ve Orman Bakanlığı ile Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü (ÇEM) tarafından büyük ölçekli mera ıslahı, erozyon kontrolü ve tuzcul bataklık rehabilitasyonları yapılmıştır. Bu çalışmalar, su rejiminin bozulduğu yarı kurak bölgelerde ekosistem dayanıklılığını artırmayı hedeflemesi bakımından Kubuqi yaklaşımıyla benzerlik taşır.

2. Mersin – Karapınar “Erozyon Kontrolü ve Kumul Sabitleme” Projeleri

Karapınar, Türkiye’nin çölleşmeye en yakın bölgesi olarak tanımlanmış ve 1960’lardan itibaren kumulların hareketini durdurmaya yönelik mühendislik çözümleri, rüzgâr perdeleri, ağaçlandırma şeritleri ve mera güçlendirmeprogramları uygulanmıştır. Bu müdahaleler, kum hareketini mühendislik-barikat yöntemiyle kontrol etmesi açısından Kubuqi’nin “stabilizasyon” aşamasına benzer.

3. İç Anadolu ve Doğu Anadolu – Erozyon Kontrolü ve Yeşil Kuşak Projeleri

Yozgat, Erzurum, Şanlıurfa, Ağrı ve Kars gibi illerde çoğu 50 yıldan uzun süredir devam eden bozkır rehabilitasyonu, erozyon kontrolü, teraslama, sel kontrolü ve ağaçlandırma çalışmaları yürütülmüştür. Bu projeler, geniş alanlarda bitki örtüsünü geri getirmeyi amaçlaması açısından çölleşme ile mücadelede uluslararası örneklerle benzer niteliktedir.

4. GAP – Atatürk Barajı Çevresi Yeşil Kuşak ve Mera Islahı Programları

Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamında erozyon kontrolü, rüzgâr kıran hatlarının kurulması, tuzlu-taban suyu yüksek alanlarda fitoremediasyon ve sulak alan restorasyonları yapılmıştır. Kubuqi’deki su yönetimi ve bitki örtüsü entegrasyonuna benzer şekilde, GAP projeleri iklimsel ve topografik sorunları azaltmayı amaçlar.

Kubuqi, ölçeği ve coğrafi koşulları itibarıyla Türkiye’de doğrudan bire bir uygulanacak bir model değildir; çünkü Türkiye’de Çin’deki gibi geniş, aktif kum çölü sistemleri bulunmaz. Ancak yaklaşım, teknoloji ve yönetişim modeliaçısından Kubuqi, Türkiye için son derece değerli bir referans niteliğindedir. Türkiye’nin özellikle İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Tuz Gölü Havzası gibi yarı kurak bölgelerinde gözlenen erozyon, kuraklaşma, yeraltı suyu çekilmesi, çoraklaşma ve arazi bozunumu süreçleri, Kubuqi’nin “entegre ekosistem restorasyonu + ekonomik değer üretimi” yaklaşımından doğrudan ders çıkarabilecek niteliktedir. Özellikle kum sabitleme teknikleri, agro-PV uygulamaları, su tutma altyapısı ve mera restorasyonu gibi bileşenler, Türkiye’nin arazi yönetimi politikalarıyla yüksek uyumluluk göstermektedir.

"Türkiye Çölleşme Risk Haritası"na göre, Türkiye'nin yaklaşık yüzde 47'sinin orta ve üzeri çok yüksek risk grubunda yer aldığı bildirildi. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Çölleşme ve Erozyonla Mücadele (ÇEM) Genel Müdürlüğü ve TÜBİTAK-BİLGEM tarafından gerçekleştirilen proje kapsamında oluşturulan "TürkiyeÇölleşme Risk Haritası"na göre, Türkiye'nin yaklaşık yüzde 47'sinin orta ve üzeri çok yüksek risk grubunda yer aldığı bildirildi. AA, 2015

Türkiye’nin Böyle Bir Yaklaşıma İhtiyacı Var mı?

Türkiye’nin bu tür projelere stratejik düzeyde ihtiyacı bulunmaktadır; bunun en önemli nedenleri şunlardır:

1. Türkiye’de Arazi Bozulumu Hızla Artıyor

Türkiye topraklarının yaklaşık %52’si orta veya yüksek düzeyde çölleşme riski altındadır. İç Anadolu ve Güneydoğu, dünya ortalamasının üzerinde toprak kaybı ve karbon stok kaybı yaşamaktadır.

2. Yeraltı Suyu Krizi Derinleşiyor

Konya Havzası’nda son 20 yılda yeraltı su seviyeleri 10–30 metre arasında düşmüş, obruk sayısı 300’ü aşmıştır. Kubuqi’de uygulanan su yönetimi ve mikro-iklim teknikleri, bu tür bölgelerde sürdürülebilir çözümler üretebilir.

3. Mera ve Bozkır Ekosistemleri Çöküşte

Türkiye meralarının %70’i tahrip olmuş durumdadır. Kubuqi’de kullanılan çalılaştırma, toprak stabilizasyonu ve su tutma teknikleri, bozkır restorasyonu için önemli bir araç olabilir.

4. İklim Değişikliği Türkiye’yi Üç Kat Fazla Etkiliyor

Akdeniz Havzası, IPCC’nin “en kırılgan iklim bölgelerinden biri” olarak tanımlanıyor. Kuraklaşma ve ekstrem sıcaklıklar artarken, doğa-bazlı çözümler Türkiye için kritik önemdedir.

5. Enerji-Ekoloji Entegrasyonu Türkiye İçin Yeni Bir Fırsat

Kubuqi’nin en güçlü yönlerinden biri, PV + ekosistem restorasyonu + ekonomik model entegrasyonudur. Türkiye’de güneş enerjisi potansiyeli yüksek olup, agro-PV ve PV-mera restorasyonu gibi modellerin yaygınlaştırılması çok ciddi iklim, çevre ve ekonomi faydası sağlayabilir.

Kubuqi doğrudan model olarak değil, bileşenleri uyarlanmış bir çerçeve olarak,

Türkiye’nin yarı kurak havzaları, obruk bölgeleri, erozyon riskli tarım alanları ve kuraklaşma eğilimindeki bozkırları için son derece değerli bir referans niteliğindedir.

Fotoğraf: İbrahim Toprak/AA Türkiye'de 2020 sonu itibarıyla yaklaşık 9,8 milyon hektarda ağaçlandırma, erozyon kontrolü, bozuk orman alanlarının rehabilitasyonu ve mera ıslahı çalışmaları yapıldı.

Türkiye’nin Kubuqi benzeri projelerle kazanacağı faydalar şunlardır:

• Arazi verimliliğinde artış

• Yeraltı suyu yükünün azaltılması

• Erozyon kontrolü

• Tarımsal sürdürülebilirlik

• Yerel istihdam artışı

• Yenilenebilir enerji entegrasyonu

• Karbon yutağı kapasitesinin güçlenmesi

10. Kaynakça

1. UNEP (2015). Review of the Kubuqi Ecological Restoration Project: A Desert Green Economy Pilot Initiative.

   Birleşmiş Milletler Çevre Programı’nın Kubuqi projesine dair kapsamlı inceleme raporu; ekolojik, ekonomik ve yönetişim boyutlarını bütünleşik ele alıyor.

   https://www.dl.edi-info.ir/Review%20of%20the%20Kubuqi%20Ecological%20Restoration%20Project.pdf

2. Asian Development Bank (ADB). Profitable Ecosystem Restoration: A Pilot in the Kubuqi Desert.

   Kubuqi projesini kârlı ekosistem restorasyonu örneği olarak ele alan politika notu; finansal ve kurumsal model vurgulanıyor.

   https://rksi.adb.org/publications/profitable-ecosystem-restoration-a-pilot-in-the-kubuqi-desert/

3. Qiushi Journal. “China’s past efforts toward green development” (2020).

   Kubuqi Çölü’nün 18.600 km² büyüklüğü, yeşillendirilen alan (6.000 km²), orman ve vejetasyon oranlarına ilişkin resmi verileri içeriyor.

   https://en.qstheory.cn/2020-12/31/c_578376.htm

4. Xinhua News Agency. “China turns Kubuqi Desert from dust into wealth” (2017).

   6.000 km²’lik yeşillendirme, 500 milyar yuan ekonomik değer ve 100.000’den fazla insanın yoksulluktan çıkması gibi kilit rakamları aktaran haber.

   http://www.xinhuanet.com/english/2017-09/12/c_136604370.htm

5. CGTN / ECNS. “Anti-desertification efforts in China’s Inner Mongolia – Kubuqi” (2017).

   Kubuqi çöl ekonomisi modelini ve güneş enerjisi santralinin yıllık 500 milyon kWh üretimini anlatan saha haberi.

   https://news.cgtn.com/news/33597a4d78557a6333566d54/index.html

6. UN Partnerships for SDGs. “Coordinated endeavors for ecological restoration and economic development in Kubuqi Desert.”

   Kubuqi’deki orman örtüsü artışı, yıllık ekosistem hizmet değeri (12 milyar yuan) ve yeşil ekonomi çıktıları hakkında özet bilgi.

   https://sdgs.un.org/partnerships/coordinated-endeavors-ecological-restoration-and-economic-development-kubuqi-desert

7. Centurium Capital (2023). ESG Report – Drive Transformation Through ESG.

   UNEP verilerine dayanarak Kubuqi’deki restorasyonun 15,4 milyon ton CO₂ azaltımı ve 18,3 milyon ton oksijen üretimi gibi iklim göstergelerini özetliyor.

   https://www.centurium.com/wp-content/uploads/2024/03/Centurium-Capital-2023-ESG-RepOrt.pdf

8. Zhao, Y. (2018). “Technological Innovation of Desertification Control in the Kubuqi Desert.”

   Kubuqi’de kullanılan teknik inovasyonları (kum sabitleme, uygun tür seçimi, sulama teknolojileri) ayrıntılı biçimde inceleyen akademik çalışma.

   https://www.atlantis-press.com/article/25892830.pdf

9. Ren, M. et al. (2022). “Ecological policies dominated the greening of Kubuqi Desert.” Remote Sensing.

   “Kubuqi Modeli”ni Çin’in çölleşme ile mücadele politikasının önemli bir ayağı olarak analiz eden bilimsel makale.

   https://www.mdpi.com/2072-4292/14/20/5243

10. Chen, P. et al. (2022). “Ecological restoration intensifies evapotranspiration in the Kubuqi Desert.”

    Kubuqi’deki geniş ölçekli restorasyonun evapotranspirasyon ve su dengesi üzerindeki etkilerini nicel olarak değerlendiren hidrolojik çalışma.

    (Makale PDF erişimi için bağlantı: https://cv.songshgeo.com/publication/chen2022b/chen2022b.pdf)

11. Kust Review (2024). “Kubuqi Ecological Restoration Project” temalı eleştirel makaleler.

    Ağaçlandırmanın yerel çöl bitkileri, su rejimi ve toprak yapısı üzerindeki olası olumsuz etkilerini tartışan yorumlar.

    https://kustreview.com/tag/kubuqi-ecological-restoration-project/

12. Wikipedia – Kubuqi Desert & Elion Group girişleri.

    Projenin genel coğrafi ve kurumsal arka planına ilişkin özet bilgiler.

    • https://en.wikipedia.org/wiki/Kubuqi_Desert

    • https://en.wikipedia.org/wiki/Elion_Group